analiza zachowania

Analiza zachowania

Analiza zachowania (ang. behavior analysis) jest nauką o zachowaniu oraz o zmiennych środowiskowych, które na nie wpływają. Szczególnie istotne są dwa rodzaje tych zmiennych: zdarzenia, które występowały do tej pory w środowisku, będąc konsekwencją określonego zachowania oraz panujące wówczas i obecnie warunki środowiska, stanowiące swego rodzaju tło zachowania i pojawiających się pod jego wpływem zmian środowiskowych.

Wzmocnienia i kary

Konsekwencje zachowania dzielimy na wzmocnienia i kary, a te z kolei na pozytywne i negatywne. Wzmocnienia pozytywne to bodźce pojawiające się po zachowaniu, które prowadzą do nasilania się tego zachowania, natomiast wzmocnienia negatywne to bodźce, których dane zachowanie pozwala uniknąć, lub od nich uciec, co także prowadzi do wzrostu częstości wykonywania tego zachowania. Bodźce pojawiające się po zachowaniu, w wyniku czego obserwowany jest spadek częstości pojawiania się danego zachowania to kary pozytywne, natomiast bodźce, które nie pojawiają się ze względu na wyemitowanie konkretnego zachowania, czemu towarzyszy spadek częstości wykonywania tego zachowania w przyszłości to kary negatywne.

Bodźce poprzedzające

Drugi rodzaj zmiennych środowiskowych, badanych przez analizę zachowania to warunki środowiska, czyli tzw. bodźce kontrolujące, zwane też bodźcami poprzedzającymi. Dzielimy je na bodźce różnicujące (w ich obecności wzrasta częstość emitowania określonego zachowania) oraz wygaszeniowe (w ich obecności dochodzi do spadku częstości emitowania zachowania).

Działy analizy zachowania

Na analizę zachowania składają się trzy działy: eksperymentalna analiza zachowania (ang. experimental analysis of behavior), zajmująca się badaniami podstawowymi - odkrywaniem praw rządzących zachowaniem - w warunkach laboratoryjnych, z wykorzystaniem specyficznej metodologii; stosowana analiza zachowania (ang. applied behavior analysis), zajmująca się systematycznym wykorzystaniem procedur wyprowadzonych z praw rządzących zachowaniem w celu poprawienia społecznie istotnych zachowań oraz udowodnieniem, w przeprowadzanych eksperymentach, że zastosowane procedury były rzeczywiście odpowiedzialne za zaistniałe zmiany, oraz konceptualna analiza zachowania (ang. conceptual analysis of behavior), zajmująca się historią analizy zachowania, rozważaniami filozoficzno-teoretycznymi oraz metodologicznymi. Podstawę wszystkich wymienionych działów analizy zachowania stanowi filozofia nauki zwana radykalnym behawioryzmem.

Radykalny behawioryzm

Radykalny behawioryzm uczynił z zachowania swój podstawowy i jedyny obszar badań. Skinner utrzymywał bowiem, iż zachowanie jest tak ważnym, interesującym i praktycznie znaczącym zjawiskiem, że zasługuje na uczynienie z niego podstawowego przedmiotu poszukiwań badawczych. W radykalnym behawioryzmie badane eksperymentalnie zjawiska i budowana teoria pozostają na tym samym poziomie obserwowanych i kontrolowanych zjawisk. Płyną z tego trzy wnioski: po pierwsze, radykalny behawioryzm nie jest ateoretyczny, lecz nawołuje do budowy teorii opartej na relacjach między zmiennymi pochodzącymi z tego samego świata fizycznych, obiektywnych faktów; po drugie, zachowania nie redukuje się do poziomu fizjologii; po trzecie, zachowania nie traktuje się jako przejawu ukrytych, wewnętrznych przyczyn. Przyczyny te tkwią bowiem w historii doświadczeń organizmu - doświadczeń dotyczących konsekwencji, jakie w przeszłości pociągało za sobą dane zachowanie w określonych warunkach. Zachowanie jest także funkcją spuścizny genetycznej (ewolucyjnej), która wyznaczyła skuteczne formy działania, dostosowane do względnie stałych warunków środowiska, w którym żyje dana jednostka (np. specyficzne dla danego gatunku klasy odruchów bezwarunkowych).

Zachowania publiczne i prywatne

Radykalny behawioryzm na pierwszy plan wysuwa tezę o jednolitym charakterze zachowań zewnętrznych (publicznych, a więc dostępnych obserwacji osób z zewnątrz) i wewnętrznych (prywatnych, a więc dostępnych obserwacji tylko tej osoby, która je wykonuje - przeżywa). Ta jednolitość przejawia się po pierwsze w tym, że oba rodzaje zachowania podlegają tym samym prawom, z których najważniejsze odnosi się do mechanizmu wzmacniania, a także, iż oba rodzaje zachowania wymagają wyjaśnienia w kategoriach przyczynowo-skutkowych i w związku z tym nie można traktować zachowań prywatnych (myśli, emocji itp.) jako przyczyn zachowań publicznych. Zachowania prywatne wymagają bowiem także wyjaśnienia powodów ich pojawienia się.

Zachowania sprawcze

Szczególnym zainteresowaniem Skinner darzył takie zachowania ludzi i zwierząt, które mogły być swobodnie wytwarzane (emitowane) przez organizm (w przeciwieństwie do reakcji wywoływanych przez określone bodźce, jak ma to miejsce w klasycznym behawioryzmie Watsona czy w przypadku warunkowania pawłowowskiego). Klasę tych zachowań Skinner określił mianem zachowań (reakcji) sprawczych. Zachowania te wywołują określone skutki w otoczeniu czy, inaczej mówiąc, pociągają za sobą określone konsekwencje środowiskowe. Podstawową jednostką analizy w radykalnym behawioryzmie jest relacja między zachowaniem (reakcją) i jego konsekwencjami. Oznacza to, że radykalny behawioryzm nie jest psychologią bodźca-reakcji (S-R). Zachowania, którymi behawiorysta interesuje się przede wszystkim, są swobodnie emitowane przez jednostkę, ale również podlegają kontroli przez wywoływane przez nie konsekwencje. To przeszłe doświadczenie, dotyczące bezpośrednich konsekwencji zachowania, reguluje poziom wykonywania określonych reakcji w określonych warunkach, a nie obecność bodźców, na które "bezwolny" organizm musi zareagować w ustalony sposób. Bodźce różnicujące, tworzące środowiskowy kontekst, w którym emitowane jest zachowanie, nie pełnią roli czynników wyzwalających reakcję, lecz jedynie informują człowieka bądź zwierzę o aktualnych prawach panujących w środowisku, a odnoszących się do możliwości uzyskiwania wzmocnień.

Jednopodmiotowe schematy eksperymentalne

Charakterystyczną cechą badań eksperymentalnych i stosowanych prowadzonych w ramach analizy zachowania jest intensywna, drobiazgowa i długotrwała analiza zachowania względnie niewielu jednostek (osób lub zwierząt), w zmieniających się warunkach środowiska, wyznaczonych np. sposobem wzmacniania określonej klasy zachowań. Typowo, badania opierają się na wykorzystaniu tak zwanych jednopodmiotowych schematów eksperymentalnych. Każdy z kilku badanych osobników poddawany jest działaniu wszystkich wartości zmiennej niezależnej, a zatem każdy organizm stanowi replikację danego eksperymentu. Innymi słowy, jeśli badane są cztery osobniki, dla analizy zachowania oznacza to, że eksperyment został powtórzony niezależnie cztery razy. O możliwości uogólniania wyników badań świadczy replikowalność ich rezultatów, mówiąca o kontroli badacza nad zachowaniem (poprzez kontrolę konsekwencji tego zachowania lub zdarzeń poprzedzających jego wystąpienie - bodźców różnicujących). Ta kontrola ukazywana jest najczęściej dzięki wielokrotnemu wystawianiu badanej jednostki na działanie ustalonych warunków środowiska i obserwowanie powtarzalnych, każdorazowo takich samych, adaptacyjnych zmian w zachowaniu. Ogólność (uniwersalność) odkrywanych praw sprawdzana jest także poprzez wykorzystywanie różnorodnych zadań (np. różnych reakcji sprawczych) i rozmaitych wzmocnień (pokarmowych, społecznych, itp.).